Onderwijsmateriaal

Hoofdregel
College/instructie
Materiaal in reader of op een ELO
Easy Accessregelingen
Linken
Licenties
Foto’s en afbeeldingen
Materiaal dat je zelf hebt gemaakt
Het citaatrecht
Aandachtspunten
Open Educational Resources (OER)

Op onderwijsmateriaal rust auteursrecht. Bij onderwijsmateriaal moet je denken aan artikelen, afbeeldingen, video’s (weblectures) of (delen van) een boek of tijdschrift. Voor het gebruiken van deze materialen binnen het onderwijs hebben onderwijsinstellingen daarom vaak een speciale regeling getroffen met de auteursrechthebbenden. Wanneer dit niet het geval is, kun je meestal tegen een redelijke vergoeding alsnog gebruik maken van auteursrechtelijk beschermd materiaal. Hieronder leggen wij je alle regels uit over het gebruik van (digitaal) onderwijsmateriaal en het auteursrecht.

Hoofdregel

Je hebt in beginsel toestemming (bijvoorbeeld een licentie) nodig voordat je auteursrechtelijk beschermd materiaal openbaar mag maken of verveelvoudigen.

Er wordt onderscheid gemaakt tussen materiaal dat je gebruikt bij een presentatie, bijvoorbeeld een (digitaal) hoorcollege of werkgroep en materiaal dat je op een elektronische leeromgeving (ELO) of in een papieren reader plaatst.

College/instructie

Materiaal mag je zonder toestemming van de rechthebbende vertonen of laten horen als dit een onderwijsdoel heeft. Er mag geen sprake zijn van een winstoogmerk. Dit geldt voor films, video- en televisieprogramma’s, muziek- en geluidsopnamen en voor stilstaand beeld zoals foto’s en kunstwerken. De presentatie moet deel uitmaken van het onderwijsprogramma en fysiek binnen de onderwijsinstelling zelf plaatsvinden. De presentatie mag ook plaatsvinden via een digitaal college, bijvoorbeeld via Zoom of Teams.

Let op: als de presentatie wordt opgenomen en bijvoorbeeld op een ELO wordt geplaatst gelden andere regels.

Materiaal in reader of op een ELO

Voor het gebruiken van onderwijsmateriaal binnen het onderwijs kan het zijn dat de onderwijsinstelling voor een specifiek auteursrechtelijk (onderwijs)materiaal een licentie heeft afgesloten. In de voorwaarden van deze licentie staat beschreven wat er wel of niet overgenomen mag worden op de (digitale) leeromgeving. Hierna zal hier verder op worden ingegaan.

Easy Accessregelingen

Voor het gebruik van auteursrechtelijk (onderwijs)materiaal kunnen er afspraken worden gemaakt. Zo zijn voor het WO en HBO regelingen afgesloten met Stichting UvO, de Easy Accessregelingen. Het gaat hier om het gebruik van teksten en afbeeldingen.

Wat als de auteursrechtelijk beschermde content meer is dan onder de Easy Access regeling? Wanneer er meer wordt overgenomen dan de overeengekomen maxima, dan heb je hiervoor toestemming nodig. Dit kan op diverse manieren:

• Voor een langere overname dan toegestaan, moet je vooraf via een standaardformulier toestemming vragen bij Stichting UvO. Hier zijn extra kosten aan verbonden.
• Als docent kun je toestemming vragen aan de auteursrechthebbende, bijvoorbeeld de auteur of de uitgever. Zorg ervoor dat de schriftelijke toestemming wordt bewaard.
• Andere mogelijkheden om materiaal te gebruiken:

Linken

Linken naar auteursrechtelijk beschermd materiaal op het internet is altijd toegestaan, mits dit rechtmatig openbaar is gemaakt.

Licenties

Auteursrechtelijk beschermd materiaal kan verspreid zijn onder een algemene licentie. In dit geval bepaalt de licentie onder welke voorwaarden je het materiaal mag gebruiken.

Materiaal kan Open Access beschikbaar zijn. Open Access staat voor vrije toegang tot en vrij gebruik van materiaal. Open Access materiaal kan bijvoorbeeld beschikbaar worden gesteld met een Creative Commons licentie.

Er zijn zes standaardlicenties die variëren van beperkt tot vrij gebruik van het materiaal. Het is daarom belangrijk om voor gebruik van het materiaal altijd de Creative Commons licentie te checken om te zien wat toegestaan is. Voor meer informatie over CC-licenties zie Creative Commons Nederland.

Foto’s en afbeeldingen

Hieronder vind je een aantal websites om rechtenvrije foto’s en/of afbeeldingen te vinden:

• Pixabay 
• Pexels 
• MMT 
• Unsplash 
• Freesvg 

Zoekmachines die je helpen om foto’s te vinden gebaseerd op een van de Creative Commons licenties. Bijvoorbeeld:

• Creative Commons 
• Flickr 
• AnatomyTOOL 

De meeste belangrijke zoekmachines (o.a. Google, Flickr en YouTube) voor websites, afbeeldingen, video’s hebben een filteroptie waarmee je gericht kunt zoeken naar materialen met een specifiek gebruiksrecht of licentie.

Op sites zoals Edusources, Wikimedia Commons, Europeana of  Wikiwijsleermiddelenplein worden grote hoeveelheden materiaal aangeboden met een licentie voor hergebruik. 

Materiaal dat je zelf hebt gemaakt

Je kunt ook zelf gemaakt materiaal gebruiken, waar je auteursrechthebbende van bent. Zorg ook hier voor bronvermelding (dus noem jezelf).

Het citaatrecht

Het citaatrecht maakt het mogelijk een deel van een tekst of een afbeelding zonder toestemming van de maker te gebruiken, mits je hiernaar zorgvuldig verwijst.
Wanneer je citeert uit auteursrechtelijk hoef je ook geen vergoeding te betalen.
Hieronder valt zowel het letterlijk citeren uit het werk als ook het parafraseren (herformuleren) van dat werk.

Voorwaarde is dat een citaat:

• een doel dient. De wet noemt de volgende doelen: een aankondiging, een beoordeling, een polemiek of een wetenschappelijke verhandeling
• proportioneel is; je mag niet meer citeren dan nodig
• de bron (waaronder de naam van de maker) wordt vermeld
• uit een werk komt dat rechtmatig openbaar is gemaakt

Onder het citaatrecht is het gebruik van een afbeelding als inhoudelijke ondersteuning bij een wetenschappelijke verhandeling of in het onderwijs mogelijk toegestaan. Dit geldt alleen als een afbeelding een relevante toevoeging is, dus géén grappige of leuke plaatjes ter versiering. Zo is bijvoorbeeld zomaar een plaatje van een molen tonen bij een verhandeling over molens géén beeldcitaat. Gaat de verhandeling over een specifieke molen en je toont een kleine foto van die molen, dan is dat meer dan versiering. De foto mag niet de overhand krijgen in je verhandeling. Een grote foto met twee zinnen over wat daarop te zien is, is geen geldig citaat. Het citaat moet namelijk ook proportioneel zijn.

Verder moet een beeldcitaat duidelijk als zodanig herkenbaar zijn en voorzien zijn van een juiste bronvermelding, door er bijvoorbeeld ‘beeldcitaat’ bij te schrijven. Of zet er een kader omheen zoals je bij het citeren van tekst gebruikmaakt van aanhalingstekens.

Voor meer uitleg over het citaatrecht, bekijk de blog van Charlotte Meindersma: https://www.charlotteslaw.nl/maker-citaatrecht-auteursrecht/
© Charlotte’s Law

Aandachtspunten

Bronvermelding

Zorg voor een goede bronvermelding. Deze is namelijk altijd verplicht.
Voor het toekennen van de juiste attributie volgens Creative Commons, zie de Creative Commons wiki.

Portretrecht

Gebruik foto’s die in opdracht zijn gemaakt en waarop personen staan alleen als je van zowel van de fotograaf als de geportretteerden hiervoor schriftelijk toestemming hebt of als je het hebt geregeld via een licentie.

Gebruik foto’s die niet in opdracht zijn gemaakt en waarop personen staan alleen als je hiervoor toestemming van de fotograaf hebt, of wanneer het geregeld is via een licentie en het gebruik niet een redelijk belang van de geportretteerden schaadt. Met dit redelijk belang wordt bedoeld: de schending van privacy of van financiële of commerciële belangen.

Video’s/weblectures maken

Vraag vooraf toestemming aan de spreker en het publiek (meestal studenten) en vertel hoe, waar en voor wie je de video/weblecture openbaar wilt maken.

Denk vooraf na over hergebruik van de video/weblecture. Je kunt bijvoorbeeld de video/weblecture een Creative Commons Licentie geven. Op deze manier geef je anderen de mogelijkheid om deze te gebruiken op een manier die je zelf kiest.

Open Educational Resources (OER)

Wat zijn open leermaterialen? 

Leermaterialen kunnen onder een licentie beschikbaar worden gemaakt.  
De volgende redenen kunnen hierbij een rol spelen: verlagen van een eventueel aanwezige drempel, kosten beperken, efficiency voor docenten (waarom het wiel opnieuw uitvinden?), en om ideële redenen. Op dat moment zijn ze ‘open’.  
Het belangrijkste kenmerk van open leermaterialen is dat ze: 

• (digitaal) beschikbaar en vrij te gebruiken zijn; 
• voorzien zijn van een licentie waarmee (her)gebruik en verspreiding mogelijk is. Veel open leermaterialen mogen vrij aangepast worden, dus je zit niet vast aan het materiaal in de vorm  hoe je het vindt, tenzij het een No Derivative licentie betreft. 

Hoe herken je en waar vind je open leermaterialen? 

Open leermaterialen herken je aan een gebruikerslicentie, bijvoorbeeld een Creative Commons (CC)-licentie. Websites waarop je open leermiddelen kunt vinden, zijn onder andere edusources, WikiWijs, Merlot en OER Commons. Meer informatie vind je hierna: 

Open leermaterialen bij Hogeschool Rotterdam – Wikiwijs Maken 

Informeer of je onderwijsinstelling specifieke support aanbiedt op het (her)gebruik en zelf ontwikkelen van open leermaterialen. 

Publiceer eigen leermaterialen met een CC-licentie 

Wanneer je leermaterialen hebt ontwikkeld in het kader van je dienstverband, dan ligt het auteursrecht meestal bij je werkgever. Twijfel je hierover? Neem dan contact op met je werkgever. Wanneer het auteursrecht bij je werkgever ligt, heb je namelijk toestemming nodig om het materiaal te verspreiden of te voorzien van een CC-licentie. Kijk op de website van Creative Commons hoe je een licentie aan je werk toekent. Plaats het bijvoorbeeld in de repository van je instelling of via een landelijk of internationaal repository.